ΝΕΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ

“Η Πνευματική Πορεία του Γένους, με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο”

■ (13ος αιώνας – μέσα 16ου)

Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις “Ατων” ο Α’ τόμος του νέου έργου του Κωνσταντίνου Π. Στάικου “Η Πνευματική Πορεία του Γένους, με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο – 13ος αιώνας – μέσα 16ου”. Το έργο αυτό σκοπό έχει να καταδείξει τον ακριβή ρόλο που διαδραμάτισαν αυτά όχι μόνον ως φορείς εκπαίδευσης και γνώσης, αλλά και ως συνδετικοί κρίκοι για τη διαμόρφωση της συνείδησης του Γένους, από την Άλωση έως τα προεπαναστατικά χρόνια.

Ο πρώτος τόμος (θα ακολουθήσουν τρεις ακόμη έως το 2020) πραγματεύεται τις απαρχές της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας και γραμματείας, αρχικά στην Ιταλία και στη συνέχεια στον Βορρά, ως απαραίτητο στοιχείο για την ολοκλήρωση του ουμανιστικού κινήματος, που άρχισε να εκδηλώνεται από τα μέσα του 14ου αιώ να. Στη συνέχεια γίνεται εκτεταμένα λόγος για την αναζήτηση και τη συλλογή ελληνικών χειρογράφων, το μεταφραστικό ρεύμα, τη διαμάχη για το φιλοσοφικό πρωτείο μεταξύ Πλάτωνα και Αριστοτέλη, τις απαρχές της διδασκαλίας των Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας και τον ρόλο του έντυπου βιβλίου στη διάδοση της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής γραμματείας.Τέλος, εξαίρεται ο ρόλος της Εκκλησίας με τα τρία Πατριαρχεία της Ανατολής, αλλά και τα μοναστηριακά κέντρα –το Άγιον Όρος δηλαδή και τα Μετέωρα–, που πρόσφεραν ασφαλή στέγη στον πνευματικό κόσμο ο οποίος διαβιούσε υπό ξένη κυριαρχία, και στον ρόλο των κωδικογράφων στην αναπαραγωγή της πνευματικής παράδοσης, και όχι μόνο.

Οπως επεσήμανε, μεταξύ άλλων, ο Θεοδόσιος Π. Τάσιος, στην εκτενή παρουσίαση του τόμου που πραγματοποιήθηκε τον περασμένο μήνα στην Αθήνα, «Πρόκειται για τον 1ο τόμο ενος 4-τομου έργου (μας έχει συνηθίσει ο χαλκέντερος Στάικος σ’ αυτά τα Oeuvres Flèves). Μέσα στις περίπου 400 σελίδες-του καλύπτει του δύσκολους αιώνες, 13ο έως 16ο – πρίν δηλαδή απ’ τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Και, για να φανεί η πυκνότητα (κι η υπευθυνότητα θα έλεγα) του έργου, σας λέω οτι οι βιβλιογραφικές-του παραπομπές είναι πάνω απο 1000…

Αρχιμάστορας τυπογράφος ο ίδιος ο Στάικος, την έχει καλοφροντισμένη, εικονογραφημένη, ξομπλιασμένη κι αυτήν την έκδοση – θα την χαρείτε.

Μόνο που δέν έστερξε να ικανοποιήσει και τη δική-μου διαστροφή: Δέν κατάφερα να εντοπίσω και να ’φχαριστηθώ τυπογραφικές αβλεψίες ˙ κάπου θα υπάρχουν, πάντως, δέ γίνεται.

Η παρουσιαστική-μου γραμμή δέν είναι η περιγραφή κι ο σχολιασμός των κύριων περιεχομένων του Τόμου. Τον Τόμο θα τον ζήσετε εσείς που θα τον πάρετε στα χέρια-σας και θα τον διαβάσετε.

Εγώ, με την άδειά σας, θα ήθελα να θέσω στην κρίση-σας μερικές εντυπώσεις που γεννιόνταν καθώς έκαμα το δικό-μου διάβασμα. Εντυπώσεις ή διδάγματα του ίδιου του βιβλίου – τα οποία πάντως τα παρουσιάζω κι απ’ τη δικιά-μου σκοπιά – κι ελπίζω να μη μου βρεί σφάλματα ο αγαπητός Συγγραφέας.

Μια πρώτη εντύπωση, σπουδαίας σημασίας, είναι οτι ο Στάικος θεωρεί τους Έλληνες της Διασποράς στη Δύση – όλους, ως σημαντικό τμήμα του Γένους, παρά το σχετικώς μικρό-των πλήθος. Οι επόμενοι Τόμοι, είμαι βέβαιος, θα δείξουν πόση δυσανάλογη σημασία για το μέλλον του Γένους θα έχουν οι ανώνυμοι κι οι επώνυμοι που ζούσαν εκτός των στενών ορίων που περιέγραφε ο Πλήθων. (Άλλωστε, στην άλλη άκρη των γεγονότων, ο Κασαμούλης θα μας διαβεβαιώσει αργότερα οτι οι έμποροι και οι λόγιοι έμπασεν στ’ άρματα και τους Αρματωλούς.)

Μια άλλη ρωμαλέα θεώρηση του Στάικου είναι οτι στα εκδοτικά δεδομένα των βιβλίων της ελληνικής γραμματείας που τυπώνονται στη Δύση, οι περισσότεροι Έλληνες επιμελητές, φιλόλογοι, τυπογράφοι, συνοδεύουν το όνομά-τους με δηλωτικόν της ευρύτερης πατρίδας-τους, όπως Πελοποννήσιος, Βυζάντιος, Θετταλός, Κρής κ.λπ. – ενα ισχυρό δείγμα εθνικότητας, σε εποχές όπου η Ελλάδα ως κρατική οντότητα δέν υπήρχε. Κι εδώ έχει τη θέση-της η υπόμνηση ενος επεισοδίου ακραίου εθνοτοπικισμού, απ’ τον μέγιστο Δάσκαλο Μάρκο Μουσούρο (αυτόν τον εμπνευστή και συμπαραστάτη του Άλδιο Μανούτιου). Ο οποίος Μουσούρος στον έμμετρο χαιρετισμό της έκδοσης «Μέγα Ετυμολογικόν» των Βλαστού και Καλλιέργη, καμαρώνει τους συντοπίτες-του Κρητικούς:

«Διοτι Κρητικός είν’ αυτός που τα σκάλισε,

Κρητικός κι αυτός που αράδιασε τους χάλκινους τύπους,

Κρητικός αυτός που θα κίνησε ένα-ένα,

Κρητικός αυτός που τα έχυσε στο μολύβι

και Κρητικός κάνει τα έξοδα»

Έμμον αντιδιαστολή με τους Ιταλούς ήθελε να κάνει.

Τί εποχή, θεέ μου…

Ο Συγγραφέας φαίνεται οτι αναγνωρίζει τη σημασία που έχει η Οικονομία στην πορεία του Γένους ˙ και γι’ αυτό θ’ αναφερθεί μές στον Τόμο στο Εμπόριο, τη Γεωργία και τη Ναυτιλία – δια βραχέων είν’ αλήθεια, θέλοντας μόνον να υπομνήσει την μέθοδο εργασίας μιας ευρύτερης έρευνας, αφού η παρούσα έρευνα αφορά ειδικότερα τη λεγόμενη πνευματική πορεία. «Πνευματική» βεβαίως είναι και η θρησκεία – ενα απ’ τα συνηθέστερον αναγνωριζόμενα συστατικά της εθνοσύνης. Προσοχή όμως ˙ ο Τόμος-μας έχει επιβιβασθεί στο όχημα των εκδόσεων του έντυπου βιβλίου. Επομένως, ο Συγγραφέας-μας θα μιλήσει (πάλι δια βραχέων) και για την οργάνωση των θεσμών και των πολιτισμικών εκδηλώσεων της Ανατολικής Εκκλησίας, θα επικεντρώσει όμως το ενδιαφέρον-του λεπτομερώς στις πάμπολλες εκδόσεις ελληνικών θρησκευτικών βιβλίων που γίνονταν (στην Ιταλία κυρίως) μετά την Άλωση.

Άλλωστε, όπως παρουσιάζεται στον Τόμο, η κυκλοφορία του βιβλίου είναι (σχεδόν μαθηματική) «εκτιμήτρια» της αναίρεσης της απαιδευσίας του Γένους.

Μια απαιδευσιά στην οποία άλλωστε συνέβαλαν και οι ποικιλώνυμοι πολυεθνικοί τυχοδιώκτες που, υπο το διάτρητο σύνθημα «Σταυροφορία», πέτυχαν Κερδοφορία στο σβέρκο των Ρωμιών, μετά το 1204. Ο Στάικος μας θυμίζει και τη σουρεαλιστική περιπέτεια των νήσων του Αιγαίου (εκεί γύρω στα 1206) που πέρασαν διαδοχικώς στα χέρια των εξής νταβατζήδων:

Λατίνος Αυτοκράτορας της Κωνσταντινουπόλεως ˙ μετά

Πρίγκηψ της Αχαΐας ˙ μετά

Ανδεγανοί της Σικελίας ˙ και μετά

Βενετοί.

Παρα ταύτα, η συντριπτική πλειονότητα των νησιωτών δέν ταυτίσθηκε με κανέναν απο τους αλλογενείς κατακτητές τους – αντιθέτως αφομοίωσαν πλήθος απ’ αυτούς.

Είναι λοιπόν χαρακτηριστικό του Τόμου οτι παράλληλα με την πορεία του εθνικού «οχήματος» (του βιβλίου), παρακολουθεί και ποικίλους άλλους τομείς, οι οποίοι συνιστούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο τροχιοδρομείται η πορεία του Γένους.

Γι’ αυτό και εβράδυνα να έλθω και στο κύριο αντικείμενο του Τόμου, τις εξονυχιστικές λεπτομέρειες των εκδόσεων ελληνικών βιβλίων στη Δύση. Το αντικείμενο αυτό είναι και η απόλυτη ειδικότητα του Στάικου. Τον θυμάμαι πέρυσι τέτοια εποχή μέσα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη στη Βενετιά να παρουσιάζει την μεγάλη Έκθεση Λασκαρίδη με όλα σχεδόν τα αντίτυπα ελληνικών εκδόσεων του Άλδου Μανούτιου, γύρω στα 1500. Απ’ τους δημοσιογράφους που του πήραν συνέντευξη, ξεχώρισα εκείνον της Corriere della Sera – παράδειγμα υψηλής μορφώσεως και ενημέρωσης πάνω στο θέμα. Ωστόσο, ο Στάικος τον κουκούλωσε, τόσο εκτεταμένη είναι η έρευνά-του στο θέμα (δεκαετίες τώρα)…

Άν διαλέξομε, τώρα, ελάχιστα εμβληματικά περιεχόμενα του Τόμου, θα άρχιζα με τη δήλωση του μεγάλου Δασκάλου Ιανού Λασκάρεως, επιμελητή της έκδοσης «Ανθολογία Επιγραμμάτων» του Μάξιμου Πλανούδη (Φλωρεντία, 1494). Η δήλωση συνοψίζει όλη τη στοχοθεσία εκείνων των σπουδαίων Ελλήνων – δια στόματος Απόλλωνος κατα τη δλωση:

«Η Ελλάδα, δές, ανθίζει εκ νέου» (άμεση αναφορά στη σημασία του βιβλίου για την ανάσταση του Γένους). Και

«Ο Προμηθεύς έπεισε τον νού του Διός οτι χωρίς σοφίαν, η ευχαρίστηση των θνητών είναι ενα τίποτε».

Ετούτο το τελευταίο είναι μια έμμεση μέν, σαφέστατη δέ, παραπομπή στον πλατωνικό Πρωταγόρα, όπου ο Ζεύς συμφωνεί και δίνουν στους τλήμονες θνητούς Τεχνολογίαν την πρώτη φορά, Αιδώ και Δίκην τη δεύτερη – και τώρα, λέει ο Λάσκαρις, δώστε-του και την Σοφίαν. (Ο Αριστοτέλης άλλωστε, στα Ηθικά Νικομάχεια, θεωρούσε των εκ Σοφίας ηδονήν ως ηδίστην πασών).

Ο ίδιος ο Λάσκαρις αργότερα, στο Ελληνικό Γυμνάσιο στη Ρώμη (ιδρυμένο απ’ τον πεφωτισμένο Πάπα Λέοντα Ι΄) θα μεριμνήσει να λειτουργεί καί ενα Τυπογραφείο Ελληνικών εκδόσεων, ώστε οι Ελληνόπαιδες (κρυπτο-ορθόδοξοι δε σε ενα ποσοστό) να μπορούν να βρούν δουλειά σε ιταλικά τυπογραφεία ως αντιγραφείς, διορθωτές ή και επιμελητές. Εδώ, στη φροντίδα για το Γένος δια των εκδόσεων, προσετίθετο και μια μέριμνα πρακτικά».

Κλείνοντας την παρουσίασή του, ο κ. Τάσιος τονίζει ότι: «Το τελευταίο Κεφάλαιο του Τόμου ήταν για μένα μιά ακόμα έκπληξη. Ο Συγγραφέας βεβαιώνει οτι τα προπύργια της Ορθοδοξίας στην Ανατολή (τα τρία Πατριαρχεία και οι Μεγάλες Μονές) εξελίχθηκαν, έστω κατα διαστήματα, σε πνευματικές εστίες και φυτώρια διδασκάλων οι οποίοι πρωτοστάτησαν στη διάδοση της Ελληνικής γραμματείας στο σύνολό της. Ο Στάικος υποστηρίζει τη θέση-του με λεπτομερείς αναφορές του εκπαιδευτικού και εκδοτικού έργου των θρησκευτικών αυτών κέντρων – έστω και μέσα απ’ τις σκολιές ατραπούς των κατα καιρούς αντιδράσεων, ομογενών ή αλλοφύλων.

Κυριολεκτικώς ενισχυτικόν του Γένους είναι και το πολυετές αποστολικό έργο του αγιορείτη μοναχού Διονυσίου του εν Ολύμπω, ο οποίος μετά τη συνάντησή-του με τον Πατριάρχη Ιερεμία Α΄, περιοδεύει σ’ όλα τα μέρη της ηπειρωτικής Ελλάδος για να αναχαιτίσει τον εξισλαμισμό.

Τέλος, μιά ακόμη σημαντική θέση του Συγγραφέως πρέπει νομίζω να προσεχθεί και να αναλυθεί περαιτέρω απ’ τους Ιστορικούς: Μετά την εισβολή Φράγκων, Ιταλών, Τούρκων, μπορεί να παρατηρηθεί μια αυξημένη κινητικότητα πολλών αυτοχθόνων Ελλήνων, δηλαδή πολύ μεγαλύτερες δυνατότητές-των να έρχονται σ’ επαφή με άλλους Συνέλληνες, αλλα και με τον ευρύτερο κόσμο. Το φαινόμενο τούτο οφείλεται:

– στην εντατικοποίηση του εμπορίου, ακόμη και σε ντόπια κλίμακα.

– στα ελληνικά πληρώματα ξένων πλοίων ή και στους έλληνες μισθοφόρους Stradioti.

– στην οικειοθελή ή αναγκαστική περιπλάνηση Ελλήνων διανοουμένων.

Εκτός απ’ την σημαντική διεύρυνση των πνευματικών οριζόντων των όσων Ελλήνων επηρεάσθηκαν απ’ αυτά τα γεγονότα, μπορεί να λεχθεί ότι κι η ενδοελληνική γνωριμία και ανάμειξη που προέκυψε, πρέπει να είχε μειώσει τη σημασία της εντοπιότητος («Πελοποννήσιος», «Θετταλός», «Κρής») που σημειώσαμε στα προηγούμενα, και να είχε φανερώσει το αμέσως ευρύτερο «ανήκειν» στο Γένος των Ελλήνων τώρα».

_____________
http://www.haniotika-nea.gr/i-pnevmatiki-poria-tou-genous-me-ochima-to-chirografo-ke-to-entipo-vivlio/